1-
GİRİŞ
İrlandalı siyasetçi Edmund Burke tarafından 4. Güç olarak adlandırıldığı
18 yüzyıldan beri medya, devletin ideolojik aygıtlarından biri olmak ile halkın
doğru bilgiye erişmesini sağlayan özerk bir güç olmak arasında gidip geledurmuştur.
Marksist teoride egemen sınıfın baskı aracı olarak tanımlanan, devletin haberleşme
ve iletişim alanlarını kontrol altında tutmasını sağlayabilecek güç olarak
medya tarih boyunca her dönem hararetli bir tartışma konusu olmuştur. Medya sahipliği
çoğunlukla özel sektörün elinde olmasına rağmen devlet tarafından şiddete başvurmadan,
ideoloji yoluyla halkın rızasını üretme aracı olarak medyanın kullanılması örnekleri
tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de mevcuttur. Bu açıdan, iktidar mücadelesinin
somut olarak izlenebileceği bir alan olan medya Türkiye özelinde örnek olaylar vasıtasıyla
incelenecek ve günümüzdeki gelişmeler ışığında medyanın gelecekte 5. Güce evrilebilmesi
ihtimali tartışılacaktır.
2-
TÜRKİYE’DE MEDYA
16. yüzyıl Türkiyesinde 40’a yakın matbaa olduğu bilinmektedir
ve bunların hepsi gayrimüslimlerin elinde olup onların dillerinde yayın
yapmaktadır. Dolayısıyla Türk toplumunun, kitlesel iletişim aracı olarak yazılı
basın ile tanışması birkaç yüzyıl gecikmiştir ki bu durum Namık Kemal
tarafından Avrupa’dan geri kalmamızın sebeplerinden biri olarak gösterilmiştir.
Cumhuriyetin ilk dönemine ise Ankara’da hükümeti destekleyen partici Ankara Basını
ile hükümet karşıtı İstanbul Basını çekişmesi damga vurmuştur. O yılların
gazetecileri işi küçük aile geleneği şeklinde yarı profesyonelce yürütürken
medyaya toplum mürebbiyesi rolü biçilmişti. Kapitalizmde yeni bir sayfanın
açıldığı 2. Dünya savaşı sonrası dönemde ise kitle gazeteciliğinin ilk nüveleri
görülmeye başlanmıştı. Olumlu bir gelişme olarak ise 212 sayılı kanun ile basın
camiasına önemli güvenceler verilmişti. Yine bu dönemde, mafyatik aile
şirketlerinin medyada güçlenmeye başlamasıyla devletin basını ideolojik bir araç
olarak kullanması eşzamanlı görülmektedir. 1974 yılında Kocatepe gemisini
bombalayan Türk devletinin bu olayın haber yapılmaması için medyaya telkinlerde
bulunması veya 6-7 Eylül olaylarında gazetelerin yaptığı yönlendirilmiş-kışkırtıcı
haberlerin ne gibi vahim sonuçlar doğurduğu gibi acı örnekler tarihi hafızada
kayıtlı durmaktadır. Bu dönem besleme basın, naylon gazete gibi terimlerin de kullanılmaya
başladığı dönemdir. Basın ilan kurumu, kâğıda sübvansiyon gibi araçları kullanan
devlet, kendi çıkarları doğrultusunda kullanabileceği bir medya oluşmasını
desteklerken medya patronları da bu süreçten faydalanmış ve gazete sahipliğini
siyasi süreçlerden nemalanmak için kullanmıştır. 1980’li yıllarda ise apolitik
yayınların artmaya başladığı görülmüş, takip eden süreçte patronun çıkarına
uygun düşmeyen yazı dizilerini çalıştıkları gazetelerde yayınlatamayan
gazetecilerin çalışmalarını kitaplaştırmalarıyla araştırmacı gazetecilik
kitapları furyası yaşanmıştır. İlginç olan diğer bir husus ise 1980’lerde %50’ye
varan sendikalı gazeteci oranının günümüzde neredeyse sıfır olmasıdır. Devletin
medyayı telkin yoluyla denetim altında tutmaya çalıştığı dönemlerden,
siyasetçilerin medya patronlarını ve genel yayın yönetmenlerini gizli
toplantıya çağırıp baskıların yapıldığı bir dönemde basın özgürlüğü ve
editoryal bağımsızlık gibi kavramların ortadan kalkmaya başladığına şahit
olmaktayız. Bunun sebeplerini tahlil etmek için bazı örnek olaylara bakmalıyız.
Batılı ülkelerden farklı olarak Türk kültürünün sözlü
geleneğe yatkın olmasından ötürü yazılı basın hiçbir zaman yüksek satış
rakamlarına ulaşamamıştır. Bunda ülkemiz gazetecilik kültüründe yorum
ağırlıklı, bilgi ve belgelerden çok sözlü aktarma yoluyla elde edilmiş
görüşlere ağırlık veren Akdenizli gazetecilik özelliklerini taşıyan haber
geleneğimizin payı da yadsınamaz. Ayrıca medyada sahiplik yapısının değişmesi
yani başka sektörlerde iş tutan, Türkiye’nin ilk 50 zengini içinde yer alan şirketlerin
medya üzerinde aşırı kontrol sahibi olması, bunların patronlarının
siyasetçilerle ilişkilerinde sahip oldukları medya kuruluşlarını adeta bir
kartvizit gibi kullanmaları gibi etkenler de Türk medyasının içinde bulunduğu
durumu iyi açıklamaktadır. Bazı patronların gazetelerini nasıl kendi maddi
çıkarları için kullandıklarının iyi bir örneği emrindeki gazeteciye kırmızı et
sektörünü kötüleyen haberler yaptıran patronun yapılan haberlerin etkisini
göstermesini müteakiben beyaz et sektörüne yapmasıdır. Ana akım denebilecek
medya kuruluşlarının popüler habercilik yapmak uğruna haber değeri olmayan
şeyleri aktarması veya halk için önemli olayları haberleştirmemesi, yapılan
haberlerde haber kaynağı konusunda kısırlık yaşanması da sorunun bir başka boyutunu
teşkil etmektedir. Tüm bunların dışında, Türk halkının algıda seçici olması ve
devlete zarar vereceğini düşündüğü haberleri okumayı inkâr ederek bir tür
otosansür uygulaması da medyamızın karşı karşıya olduğu önemli bir sorunsaldır.
Son olarak, hükümete yakın olan bir patronun devlet kredisi ile devletin el
koymuş olduğu bir medya grubunu satın alması da siyasetçi-patron ilişkisinin
medyayı nasıl bir konumda bıraktığının çarpıcı bir örneğidir.
3-SONUÇ
YERİNE
Medya sosyal ve siyasal yaşamımızı
etkileyen bir toplumsal örgütlenme tipi olmasının yanı sıra eskiden olduğunun
aksine kâr yaratma potansiyeli çok yüksek olan bir sektör olduğundan tüm
dünyada devletler tarafından kontrol altında tutulması ve hatta gerektiğinde
kullanılması kaçınılmaz bir fenomen olarak addedilmiştir. Bunda haber denen
olgunun, “maddi olayların gerçek etki çevresini genişletip onu ilgili ilgisiz
herkese ulaştırmakta, olayı yaymakta[1]”
olmasının etkisi de kaçınılmazdır. Medya bir yandan gücünü ve etki alanını
genişletmek için çabalarken devletin de bu çabayı kullanarak kendi ideolojisini
topluma yaymak istemesi bu iki toplumsal kurumun çıkarlarının kesişmesi
sonucunu doğurmaktadır. Teknolojinin ilerlemesi ile internet kullanımının
haberin yapımı ve yayımını kolaylaştırması sonucu klasik medya teorilerinde
bahsedilen ve yukarıda örneklerle ifade edilmeye çalışılan devlet-medya
ilişkilerinde yeni bir döneme girilebilmesi ihtimali her zamankinden fazladır.
Toplumun bilinçlenmesi için önemli bir platform olan dijital platformda aktif
bir yurttaş gazeteciliği stilinin benimsenip yaygınlaşması durumunda günümüz
medyasında görülmekte olan tekelleşme, tektipleşme ve ticarileşmenin önüne
geçilmesi ihtimali yakın gözükmektedir. Sonuç olarak “Arkhimedes (Arşimed)
günümüzde yaşasaydı dünyayı yerinden oynatmak için ne dayanak noktası ne
kaldıraç, sadece medya isterdi.”[2]
